Fizyka na Politechnice Warszawskiej (1915-1939)
Następny rozdział historii zaczyna się w 1915 roku, kiedy w wyniku działań polskich organizacji, na bazie Instytutu Politechnicznego, powstała wyższa szkoła techniczna - Politechnika Warszawska. Była to w pełni polska uczelnia - z polskim językiem wykładowym i polską kadrą naukowo-dydaktyczną, składającą się w większości z inżynierów i naukowców, którzy wracali z zagranicy.
18 września 1918 roku, Rektor J. Zawidzki w wykładzie inauguracyjnym, odnosząc się do studentów, którzy rozpoczęli studia po zakończeniu wojny powiedział m.in.:
...ta silna wola zdobycia wiedzy fachowej skłoni was do szybkiego uzupełnienia luk i braków wykształcenia szkolnego, zwłaszcza w dziedzinie matematyki i fizyki. Matematyka bowiem i fizyka, wraz z mechaniką oraz chemią stanowią dziś niezbędne narzędzia myślowe każdego technika. Bez gruntownej znajomości tych nauk zasadniczych, bez należytego opanowania ich podstaw, nie można zostać technikiem, nie można stać się inżynierem twórczym, któryby dorósł do zadań nowego powołania, któryby budował przemysł krajowy, tworzył dobra i bogactwo narodowe.
Pierwszym profesorem fizyki powołanym na Politechnikę Warszawską był Józef Wierusz-Kowalski, fizyk o światowej sławie, który doktoryzował się na Uniwersytecie w Getyndze, pracował u Kundta w Berlinie, u Roentgena i u Webera w Zurychu. Był także profesorem i rektorem Uniwersytetu szwajcarskiego we Fryburgu, gdzie asystentem jego był późniejszy prezydent RP - Ignacy Mościcki. Profesor Wierusz-Kowalski, który był równocześnie profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, zogranizował we współpracy z dr Marianem Grotowskim pracownię fizyczną na Politechnice Warszawskiej. Korzystali z niej także studenci Uniwersytetu. Wykłady z "Fizyki praktycznej" dla starszych lat prowadził w pracowni doktor Wacław Werner.
O tym jaką rolę przypisywano fizyce w toku studiów na Politechnice najlepiej świadczy wypowiedź profesora Leona Staniewicza w "Księdze Pamiątkowej" wydanej na dziesięciolecie Politechniki Warszawskiej:
W nowoczesnym rozwoju techniki daje się zauważyć coraz bliższy związek pomiędzy naukami technicznymi i fizyką. Wielkie fabryki zagraniczne posiadają cały sztab fizyków i świetne laboratoria fizyczne, służące bądź to do celów prób nad własnościami materiałów surowych, bądź do badań naukowych w dziedzinach, które mają służyć za podstawę do nowych zastosowań technicznych. Wiele dziedzin nowoczesnej techniki jest niczym innym jak fizyką stosowaną, toteż ze wszystkich przedmiotów pomocniczych na politechnikach do najbardziej podstawowych trzeba zaliczyć fizykę. Musi ona dać gruntowne i głębokie podstawy teoretyczne do dalszych studiów technicznych i jednocześnie w pracowni przyzwyczajać studenta do precyzyjnej pracy doświadczalnej. W tym duchu została obecnie zorganizowana nauka na Katedrze Fizyki przy Wydziale Elektrycznym i połączonym z nią Zakładem Fizycznym I. Teoretyczne wyszkolenie otrzymują studenci przez wykłady, seminaria i kollokwia, zaś w pracy doświadczalnej ćwiczą się przez samodzielne odrabianie zadań w pracowni studenckiej. Odpowiednio do nowoczesnego programu, poziom odrabianych zadań jest podniesiony, przy czym po każdym zadaniu student odbywa z asystentem krótkie kollokwium. Poza tym zdolniejsi studenci mogą pracować w pracowni naukowej, pomagając asystentom w wykonywanych przez nich pracach naukowych i przygotowując się w ten sposób do ewentualnej późniejszej pracy doktorskiej.
Całkowity program fizyki obejmował następujące wykłady i ćwiczenia:
- Wstęp do fizyki - wykładany był na semestrze pierwszym, jako repetytorium fizyki szkoły średniej oraz przygotowanie studentów do ćwiczeń praktycznych;
- Fizyka I - wykładana na drugim semestrze obejmowała podstawy teorii ciepła, termodynamikę i kinetyczną teorię ciepła. Wykład ten służył przygotowaniu do studiów termodynamiki technicznej.
- Fizyka II - wykładana na semestrze trzecim, zawierała teorię magnetyzmu i elektryczności z uwzględnieniem rachunku wektorowego, jako podstawę do studiów nauk elektrotechnicznych;
- Ćwiczenia praktyczne - do których przystępowali studenci w semestrze trzecim i czwartym.
Poza pracą pedagogiczną w Zakładzie Fizycznym I były prowadzone (przez profesora i asystentów) prace naukowe oraz rozpoczęto prace doktorskie, które były związane z badaniami ówczesnego kierownika Zakładu nad stałą dielektryczną i teorią dielektryków.
W miarę rozwoju Politechniki oraz reformy i ustabilizowania się nowo zorganizowanych wyższych uczelni w roku 1919 wprowadzono zmiany w organizacji fizyki na terenie Politechniki. Zakłady fizyczne politechniczny i uniwersytecki zostały rozdzielone po odejściu profesora Wierusza-Kowalskiego do służby dyplomatycznej. Na Wydziale Elektrotechnicznym (później Elektrycznym) powstaje Zakład Fizyki I, a następnie przy wydziale Chemii Zakład Fizyki II. Tak w księdze jubileuszowej PW opisane zostały te Zakłady:
Zakład Fizyczny I zajmuje połowę gmachu fizyki i elektrotechniki i mieści się na parterze i dwóch piętrach. Na I piętrze znajduje się wielkie amfiteatralne audytorium fizyczne, mogące pomieścić 300 słuchaczów. Audytorium posiada elektryczną instalację do zaciemniania okien, urządzenia do projekcji, projekcyjny galwanometr i elektrometr kwadrantowy, przetwornicę prądu na różne napięcia oraz doprowadzenia różnych prądów stałych i zmiennych. Obok audytorium znajduje się duży pokój przygotowawczy, sala zbiorów przyrządów demonstracyjnych, gabinety profesora i adiunkta oraz poczekalnia. Drugie piętro zajmuje całkowicie pracownia studencka, składająca się z dwóch dużych sal, pokojów dla asystentów i przygotowawczego, oraz kilku pomieszczeń mniejszych w tym trzech pokoje do prac optycznych. Pracownia posiada około 80 zadań z różnych działów fizyki, może pomieścić jednocześnie około 150 studentów. Na parterze mieści się pracownia naukowa profesora, połączona z ciemnią fotograficzną oraz dwie pracownie asystentów i doktorantów. Poza tym na parterze znajduje się zakład mechaniczny, warsztat szklarski i skład podręczny. W suterenie mieści się pracownia do badań specjalnych, warsztat stolarski oraz kilka pomieszczeń służących za składy. Z kosztowniejszych przyrządów posiadanych przez Zakład można wymienić: dużą, wklęsłą, oryginalną siatkę Rowlanda, interferometr Perrot-Fabry, siatkę Michelsona, rodiomikrometr, kwarc piezoelektryczny, preparat radu, wagę Nemetza, komparator, dużą 15 płytową maszynę elektrostatyczną, dwa duże elektromagnesy Dubois'a i Rumkorfa, przetwornicę na 5000 woltów prądu stałego, baterię akumulatorów na wysokie napięcie do 1000 woltów. Baterie akumulatorów o dużej pojemności do 72 woltów, nowoczesne urządzenia próżniowe, jak również szereg precyzyjnych instrumentów pomiarowych.
Personel Zakładu składa się poza kierownikiem, z jednego adiunkta, dwóch starszych asystentów, 6 młodszych asystentów, mechanika i dwóch woźnych.
Zakład Fizyczny II należący do Wydziału Chemii miał za zadanie przede wszystkim zorganizowanie badań samodzielnych i prac dyplomowych. Urządzona została instalacja do badań źródeł błędów przy pomiarach naboju elementarnego oraz instalacja do badań zjawiska załamania podwójnego w polu elektrycznym, instalacja spektrograficzna, spektrometryczna i polarymetryczna.
Warto wymienić jeszcze przyrządy: precyzyjny wolto-amperomierz, wycechowany w PTR, przerywacz turbinowy i elektrolityczny, machinę elektrostatyczną, lampę łukową, baterię akumulatorów do 400 woltów, barometr rtęciowy, spektrograf kwarcowy, spektrometr do bezpośredniego odczytywania długości fal, monochromator spektrograf z siatką do badania klisz, polarymetr precyzyjny, elektrometr kapilarny, galwanometr precyzyjny.
W roku 1921 Zakład II został przekształcony w Katedrę Fizyki II, a kierownikiem katedry został profesor Stanisław Kalinowski (rys. 12), który tę funkcję pełnił do wybuchu drugiej wojny światowej. Profesor Kalinowski był pionierem badań magnetyzmu ziemskiego, twórcą ośrodka badań magnetycznych w Świdrze pod Warszawą, autorem podręczników z fizyki i działaczem Związku Nauczycielstwa Polskiego. Był bez wątpienia znaczącą Osobowością okresu dwudziestolecia międzywojennego.